خالصه مدیریتی
بررسـی رونـد متغیرهـای کلان اقتصـاد ایـران بیانگـر ایـن اسـت کـه کسـری بودجـه پایـدار سرمنشـاء تـورم در اقتصـاد ایـران اسـت کـه در طـول زمـان بـا تشـدید سـایر ناترازی هـا ماننـد ناتـرازی بانکـی و ناتـرازی صندوق هـای بازنشسـتگی شــرایط مهــار تــورم را بــرای دولــت فعلــی پیچیده تــر کــرده اســت. از طرفــی، تحریم هــا مانــع ورود درآمدهــای ارزی و تأمیــن نهادهــا و کالا هــای واســطه ای و ســرمایه ای مــورد نیــاز تولیــد شــده و تشــکیل ســرمایه، رشــد اقتصــادی و درآمــد ســرانه حقیقــی را کاهــش داده اســت. ایــن در حالــی اســت کــه انتظــارات منفــی و القــای بی اعتمــادی مانــع تثبیــت اقتصــادی شــده و پیشبینی پذیــری اقتصــادی را مشــکل کــرده اســت و علیرغــم تـلاش دولــت در بهبــود تشــکیل ســرمایه و به خصــوص افزایــش تولیــد صنایــع بورســی، اعمــال هرگونــه سیاســت های اصلاحــی ریشــه ای اقتصــادی را بــا چالــش مواجــه کــرده اســت. در ایــن راســتا موسســه مطالعــات و پژوهش هــای بازرگانــی در گزارشــی تحـت عنـوان (چشـم انداز اقتصـاد ایـران در سـال 1402 ) اقـدام بـه احصـاء نظـرات اسـاتید و صاحب نظـران اقتصـادی داخـل و خـار ج کشـور (اعضـای انجمـن اقتصـاد ایـران و یـا باشـگاه اقتصاددانـان ایـران) و تحلیـل رونـد حرکـت آتـی متغیرهـای کلان اقتصـادی و شناسـایی چالش هـای پیـش رو اقتصـاد ایـران کـرده اسـت. ضمـن ارسـال گـزارش بـه پیوســت، اهــم یافته هــای آن بــه شــر ح زیــر تقدیــم میشــود:
1. نهادهــای بین المللــی از جملــه بانــک جهانــی و صنــدوق بین المللــی پــول نــرخ رشــد اقتصــادی ایــران در سـال 2023 را در حـدود 2 درصـد پیشبینـی کرده انـد. تلقـی صاحب نظـران اقتصـادی داخلـی نیـز از رشـد اقتصـادی بـا نفـت (سـال 1402) در حـدود 2 تـا 3 درصـد اسـت کـه بـا توجـه بـه تـلاش ایـران بـرای حفـظ و توسـعه روابـط اقتصـادی بـا کشـورهای منطقـه و انتظـار گشـایش و بهبـود درآمدهـای ارزی، دور از دسـترس نیســت. از جملــه عوامــل احتمالــی تهدیــد کننــده رشــد اقتصــادی ســال 1402 ،تــداوم تحریم هــا، کاهــش نـرخ مشـارکت سـرمایه های اجتماعـی در صـورت شـدت یافتـن رواج ناامیـدی، افزایـش عـدم اطمینـان، انتظـارات منفـی و بـه تبـع آن تشـدید خـروج سـرمایه از کشـور اسـت.
2. تلقـی صاحب نظـران اقتصـادی از نـرخ ارز سـال 1402 در صـورت عـدم بهبـود روابـط سیاسـی در بـازه 55 تـا 65 هـزار تومـان اسـت ولـی در صـورت بـروز مجـدد هـر گونـه ناآرامـی بیـم جهـش نـرخ ارز وجـود دارد. از سـوی دیگـر، تقویـت تـراز تجـاری از طریـق بهبـود روابـط سیاسـی و یـا اجرایـی شـدن پیمان هـای پولـی دو جانبـه بــرای مقابلــه بــا تحریم هــای غــرب و … میتوانــد بــه ثبــات نســبی نــرخ ارز کمــک کنــد. همچنیــن عواملــی ماننـد انتظـارت تورمـی، مانـده حسـاب سـرمایه، حسـاب تجـاری و تشـدید یـا کاهـش تحریم هـا بـر نوسـانات نـر خ ارز در سـال 1402 مؤثـر خواهـد بـود. شـایان ذکـر اسـت، صاحب نظـران اقتصـادی امیدورانـد در صـورت بهبـود روابـط سیاسـی، نـر خ ارز بـه کمتـر از 50 هـزار تومـان کاهـش یابـد.
چشم انداز اقتصاد ایران در سال 1402
3. بانـک جهانـی و صنـدوق بین المللـی پـول تـورم مصـرف کننـده را در ایـران بـرای سـال 2023 بـه ترتیـب 49 و 5.42 درصـد پیشبینـی کرده انـد. تلقـی صاحب نظـران از نـر خ تـورم مصرف کننـده و تولیدکننـده بـه ترتیـب در محــدوده (55-60 )و (50-55 )درصــد اســت. چشــم انــداز تــورم در ســال 1402 تحــت تأثیــر چالش هــای مهمـی نظیـر کسـری بودجـه، متغیرهـای پایـه پولـی و رشـد نقدینگـی، ناتـرازی نظـام بانکـی، کسـری تجاری و شـکاف تولیـد اسـت. بـا ایـن وجـود در صـورت کاهـش انتظـارات تورمـی و بهبـود روابـط بین المللـی و کاهـش تحریم هـا، انتظـار بـر ایـن اسـت کـه در کوتـاه مـدت نرخهـای تـورم ماهانـه و فصلـی کاهـش یابـد.
4. رشـد اخیـر شـاخص تولیـد و فـروش صنایـع بورسـی در کنـار آمارهـای منتشـره مبنـی بـر کاهـش موجـودی انبـار برخـی صنایـع مهـم خـودرو و قطعه سـازی، افزایـش شـاخص سـودآوری و کاهـش تعـداد شـرکت های زیـانده بورسـی میتوانـد نشـانه هایی بـرای بهبـود رشـد تولیـد و فـروش صنعتـی صنایـع بورسـی در سـال 1402 باشـد. بنابرایـن در صورتـی کـه موانـع جـدی سـمت عرضـه ماننـد محدودیـت در تامیـن مـواد اولیـه، خـوراک و انـرژی واحدهـای تولیـدی و … رخ ندهـد میتـوان بـرای سـال 1402، انتظـار تـداوم رونـد رشـد مثبـت شـاخص تولیـدات صنعتـی بورسـی را داشـت.
5. پیشبینـی صاحب نظـران اقتصـادی بـر ایـن اسـت کـه رونـد صعـودی شـاخص بـازار سـهام حداقـل تـا رسـیدن ارزش اســمی ســهام شــرکتها بــه ارزش واقعــی آنهــا ادامــه داشــته باشــد و شــاخص در محــدوده 3.2 تــا 3 میلیـون واحـد نوسـان کنـد. بـا اجرایـی شـدن قوانیـن جدیـد مالیـات بـر عایـدی سـرمایه در سـال 1402، انتظــار مــیرود نقدینگی هایــی کــه در بازارهــای دلالــی فعالیــت میکننــد، بــه ســمت ســرمایه گذاریه ای مولـد در بـازار سـرمایه سـوق یابـد. ضمـن اینکـه ارزش بـازار سـرمایه نسـبت بـه سـایر بازارهـا همچـون بـازار ارز، طلا، مسـکن و خـودرو عقـب مانـده اسـت.
6. تلقـی صاحب نظـران اقتصـادی ایـن اسـت کـه در سـال 1402 رشـد قیمـت مسـکن در حـدود 40 -50 درصـد خواهــد بــود. افزایــش قیمــت مصالــح ســاختمانی، انتظــارات تورمــی، انگیــزه پاییــن ســرمایه گذاری بخــش خصوصــی بــه دلیــل نااطمینانــی و ریســک های غیــر اقتصــادی و عرضــه نا کافــی واحدهــای مســکونی و … میتوانــد موجــب تــداوم رونــد صعــودی قیمــت مســکن در ســال 1402 باشــد. اگرچــه در صــورت تحقــق برنامه هــای دولــت در راســتای اعطــای مشــوقه ای ســرمایه گذاری بــه انبوه ســازان تولیــد مســکن بــا متراژهـای کوچـک و متناسـب بـا قـدرت خریـد متقاضیـان مصرفـی و ایجـاد تعـادل میـان عرضـه و تقاضـا، میتوانــد از التهــاب بــازار مســکن بکاهــد.
7. تلقــی صاحب نظــران اقتصــادی ایــن اســت کــه میــزان واردات ســال 1402 بالــغ بــر 50-55 میلیــارد دلار و صـادرات غیرنفتـی بالـغ بـر 45-50 میلیـارد دلار خواهـد بـود. تـداوم جنـگ روسـیه و اوکرایـن و افزایـش تنـش در منطقــه قفقــاز و بیــم درگیــر شــدن ایــران در ایــن تنش هــا میتوانــد تاثیــر نامطلوبــی بــر رشــد اقتصــادی منطقـه و تقاضـای صادراتـی ایـران داشـته باشـد. از طـرف دیگـر، بهبـود روابـط سیاسـی با عربسـتان سـعودی و گســترش روابــط تجــاری بــا کشــورهای هم پیمــان بــا ایــن کشــور، چشــم انــداز مثبتــی بــرای صــادرات غیرنفتـی کشـور رقـم خواهـد زد.
8. اداره اطلاعاتـات انــرژی ایــالات متحــده بــر مبنــای افزایــش رونــد تولیــد ایــالات متحــده و تقاضــای ضعیفتــر از حــد انتظــار، پیشبینــی خــود را بــرای قیمــت نفــت برنــت در ســال 2023 از 85 بــه 79 دلار کاهــش داده اسـت. کاهـش قیمـت جهانـی نفـت از طریـق اثرگـذاری بـر بودجـه بـر تشـکیل سـرمایه تولید ناخالـص داخلـی و کل صنایـع و بخصـوص حاشـیه سـود صنایـع پالایشـی و پتروشـیمی در سـال 1402 اثرگـذار خواهـد بـود.
9. نظـر صاحب نظـران اقتصـادی در خصـوص مشـکالت کلان اقتصـادی و راه کارهـای پیشـنهادی جهـت بهبــود وضعیــت اقتصــادی بیانگــر ایــن اســت کــه مشــکالت اقتصــادی کشــور نظیــر تحریم هــا، ناتــرازی بودجـه، بانک هـا و صندوق هـای بازنشسـتگی، وضعیـت مسـکن، محیـط زیسـت و … طـی یک دهـه اخیـر شــدت ناترازی هــا بیشــتر شــده و اثــرات نااطمینانــی بــر بخــش حقیقــی اقتصــادی تغییــر نکــرده و صرفــا افزایـش یافتـه اسـت. بررسـی نظـرات صاحب نظـران بیانگـر ایـن اسـت کـه، مشـکالت کنونـی کشـور بیـش از آنکــه بــه راه کارهــای اقتصــادی نیــاز داشــته باشــد بــه تعامــلات سیاســی و گشــایش های اجتماعــی و فرهنگـی مرتبـط اسـت.
10. تحلیل و بررسی مطالعات میدانی در خصوص (مشکالت عمده تولید) حاکی از این است که:
– تامیـن مـواد اولیـه بـه ویـژه مـواد اولیـه وارداتـی و تامیـن مالـی طـرف عرضـه، انحصـارات، تبانـی و رانـت، محــدود شــدن بازارهــای صادراتــی و کاهــش قــدرت خریــد مــردم و در نتیجــه کاهــش تقاضــای مؤثــر، فضــای کســب و کار نامناســب، عــدم دسترســی بــه فناوریهــای روز و کاهــش بهــره وری اســت.
– همچنیـن راهکارهـای پیشـنهادی صاحبنظـران جهـت رونـق تولیـد عبـارت اسـت از بهبـود فضـای کسـب و کار و جلوگیـری از تصویـب و ابـاغ بخشـنامه ها و قوانیـن متعـدد، بهبـود زیرسـاخت های لجسـتیک برای تولیـد، افزایـش ریسـک فعالیت هـای غیرمولـد و واسـطه گری، حمایـت از شـرکت های دانش بنیـان جهـت کاهــش وابســتگی بــه خــارج، عــوارض بــر صــادرات نهادهــا تــا اشــباع بــازار داخلــی، اعطــای کارت هــای اعتبـاری خریـد کالا و… اسـت.
مقدمه
بررسـی چگونگـی حرکـت شـاخص های کلان اقتصـاد بـه عنـوان ابـزاری بـرای پیشبینـی و تحلیـل شـرایط اقتصـادی، بـه سیاسـت گذاران کمـک میکنـد تفسـیر واقـع بینانـه ای از رونـد کلـی اقتصـاد و متغیرهـای مؤثـر بـر آن داشـته باشـند. چنیــن شــناختی آنهــا را قــادر خواهــد ســاخت کــه بتواننــد سیاســت های کلان اقتصــادی را بــه نحــو مطلوبتــر در
راســتای تثبیــت اقتصــاد و کاهــش انحــراف رشــد اقتصــادی از مســیر رشــد بلنــد مــدت بــکار گیرنــد. در ایــن راســتا پژوهـش حاضـر ضمـن بررسـی رونـد شـاخص های کلان اقتصـادی و ترسـیم شـرایط فعلـی اقتصـاد ایـران بـه بررسـی و تحلیـل عملکـرد آتـی متغیرهـای کلان اقتصـادی مؤثـر بـر متغیرهـای کلیـدی بخـش صنعـت بـا توجـه بـه شـرایط داخلـی و خارجـی و براسـاس روش میدانـی )پرسشـنامه( پرداختـه اسـت. بـه طـور کلـی در ایـن گـزارش ابتـدا بـه بررسـی رونـد شـاخص های کلان اقتصـادی و ترسـیم شـرایط فعلـی اقتصـاد ایـران تشـریح شـده، سـپس تلقـی سـازمان های بین المللـی در خصـوص اقتصـاد ایـران و جهـان ارائـه شـده اسـت و در نهایــت پــس از گــردآوری و بررســی اطالعــات متغیرهــای کالن اقتصــادی، تغییــرات آتــی شــاخص های کلان اقتصــادی بــا اســتفاده از روش هــای میدانــی و براســاس نظــر بیــش از 40 نفــر از صاحب نظــران اقتصــادی داخــل و خـار ج کشـور کـه عضـو انجمـن اقتصـاد ایـران و یـا باشـگاه اقتصاد دانـان ایـران هسـتند پیشبینـی و تحلیـل شـده اسـت. بدیهـی اسـت دیدگاه هـای ارائـه شـده تلقـی صاحب نظـران از شـرایط اقتصـاد ایـران بـوده کـه ممکـن اسـت بـاتوجـه بـه تحوالتـی نظیـر تحریم هـای بین المللـی، نـا آرامی هـای منطقـه، بحـران اقتصـادی و … بـا یکدیگـر تفـاوت داشـته باشـد لـذا متوسـط پاسـخ همـه صاحب نظـران و متخصصـان مسـائل اقتصـادی در هـر کـدام از متغیرهـا در نظـر گرفتـه شـده اسـت.
1- بررسی روند شاخص های کلان اقتصادی و ترسیم شرایط فعلی اقتصاد ایران
شــاخص های کلان اقتصــادی شــامل متغیرهایــی هســتند کــه جهــت پیشبینــی کوتــاه مــدت و میــان مــدت فعالیت هــای اقتصــادی بــه کار بــرده میشــوند. هــر کــدام از ایــن متغیرهــا بــه تنهایــی بــرای پیشبینــی وضعیــت اقتصـاد کافـی نیسـت ضمـن اینکـه ممکـن اسـت دارای نوسـانات فصلـی یـا غیـر عـادی باشـند. بـه ایـن منظـور در ایـن بخـش بـه بررسـی رونـد نوسـانات مجموعـهای از متغیرهـا کـه در پیشبینـی وضعیـت آتـی اقتصـاد ایـران مفیـد اســت، پرداختــه میشــود.
1-1 .رشد اقتصاد ایران:
پــس از افــت شــدید نرخ هــای رشــد اقتصــادی از ســال 1397 ،براســاس آخریــن اطلاعــات مرکــز آمــار ایــران، رشــد اقتصــادی بانفــت و بــدون نفــت ایــران در نــه ماهــه ابتدایــی ســال 1401 بــه ترتیــب معــادل 3.3 و 9.2 درصـد اسـت.
مثبـت بـودن رشـد اقتصـادی نـه ماهـه سـال 1401 در امتـداد رشـد اقتصـادی 4.4 درصـدی سـال قبـل، نشـان از تـداوم رشـد اقتصـادی بـا وجـود تحریمهـا اسـت هـر چنـد رونـد آن کاهشـی اسـت.
شـکاف موجـود بیـن رشـد اقتصـادی تحقـق یافتـه بـا ارقـام هـدف در برنامه هـای توسـعه علاوه بـر کاهـش درآمدهــای نفتــی بــه عواملــی چــون تحریم هــا، بیثباتــی اقتصــادی، وضعیــت نامطلــوب انباشــت ســرمایه، سـطح پاییـن بهـره وری و محدودیـت دسترسـی بـه تکنولـوژی جدیـد مربـوط اسـت.
1-2 .رشد اقتصادی به تفکیک گروه های اصلی:
رشـد اقتصـادی گـروه صنایـع و معـادن شـامل: اسـتخراج نفـت خـام و گاز طبیعـی، سـایر معـادن، صنعـت، انـرژی و سـاختمان در نـه ماهـه ابتدایـی سـال 1401 معـادل 3.5 درصـد گـزارش شـده کـه بالاتریـن تریـن نـر خ رشـد در میـان سـایر گروه هـای اصلـی اقتصـادی اسـت. در مقابــل، نــر خ رشــد بخــش کشــاورزی در امتــداد رونــد نزولــی ســال 1400 در نــه ماهــه ابتدایــی ســال 1401 منفـی 3.4 درصـد بـوده اسـت. کنتـرل غیـر اصولـی بـازار محصـوالت کشـاورزی در کنـار خسکسـالی های اخیـر ایـن بخـش را دچـار مشـکاالت متعـددی کـرده اسـت.
رشـد بخـش خدمـات نیـز بـا کاهـش شـیوع ویـروس کرونـا و خلـق شـیوه های نویـن فعالیت هـای اقتصـادی در جهـان و بـه تبـع آن در ایـران، در سـال 1401 ادامـه داشـته اسـت. ایـن بخـش در نـه ماهـه ابتدایـی سـال 1401 توانسـت بـه رشـد مثبـت 6.2 درصـدی برسـد.
بررسـی دوره پنـج سـاله 1401-1397 نشـان از تـداوم بهبـود نسـبی نر خهـای رشـد گـروه صنایـع و معـادن و خدمـات از سـال 1399 بـه بعـد اسـت.
2 .شاخص تولید و فروش فعالیتهای صنعتی و معدنی بورسی
2-1 .شاخص تولید فعالیتهای صنعتی و معدنی:
رشــد دوازده ماهــه شــاخص تولیــد شــرکت های صنعتــی بورســی در ســال 1401 نســبت بــه ســال قبــل، 1.8 درصـد افزایـش داشـته اسـت. بعـلاوه، شـاخص تولیـد شـرکت های معدنـی بورسـی در دوره مـورد بررسـی 5.5 درصـد کاهـش داشـته اسـت.
از بیـن 15 رشـته فعالیـت صنعتـی بورسـی 10 رشـته فعالیـت نسـبت بـه دوره مـورد بررسـی افزایـش در تولیـد و رشـته فعالیـت کاهـش در تولیـد داشـته اند به طوریکـه رشـته فعالیت هـای سـایر کانـی غیرفلـزی، خـودرو و قطعــات و تجهیــزات برقــی بیشــترین ســهم را در افزایــش شــاخص تولیــد و رشــته فعالیت هــای کک و پالایـش و فلـزات پایـه بیشـترین سـهم را در کاهـش شـاخص تولیـد داشـته اند.
2-2 .شاخص فروش فعالیتهای صنعتی و معدنی:
رشــد دوازده ماهــه شــاخص فــروش شــرکت های صنعتــی بورســی نســبت بــه دوره مشــابه ســال قبــل 4.11 درصــد افزایــش داشــته اســت. ایــن امــر بــرای شــرکت های معدنــی 8.6 درصــد رشــد را نشــان میدهــد.
از بیـن 15 رشـته فعالیـت صنعتـی بورسـی، 9 رشـته فعالیـت افزایـش در شـاخص فـروش و 6 رشـته فعالیـت نسـبت به دوره مـورد بررسـی کاهـش در شـاخص فـروش داشـته اند. رشـته فعالیت هـای سـایر کانـی غیرفلـزی، تجهیـزات برقــی و کاشــی و ســرامیک بیشــترین ســهم را در افزایــش شــاخص فــروش نســبت بــه مــاه مشــابه ســال قبــل و رشـته فعالیت هـای کک و پالایـش و فلـزات پایـه بیشـترین سـهم را در کاهـش شـاخص فـروش داشـته اند.